فرمت : WORD تعداد صفحه :227
چکیده:
پژوهش حاضر با عنوان نقش سد شیرین دره در توسعه کشاورزی دهستان اترک از بخش مانه شهرستان مانه و سملقان در استان خراسان شمالی می‌باشد. این دهستان در شمال شرقی دهستان واقع شده است و از شمال به بخش راز و جرگلان و دهستان شیرین سو، از مشرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به دهستان حومه و شهر آشخانه و از غرب به بخش مرکزی شهرستان مانه و سملقان محدود است.
طبق آمار 1385 جمعیت این دهستان 18698 نفر بوده و مساحت آن 5/14500 کیلومتر مربع وسعت دارد و دارای 44 آبادی می‌باشد.
بر اساس مطالعات انجام شده، کشاورزی مهمترین بخش فعالیت‌های اقتصادی است و منابع درآمد بیشتر مردم، از این طریق می‌باشد. بنابراین رساله حاضر به بررسی تأثیر سد در تأمین آب مورد نیاز کشاورزی منطقه مورد مطالعه پرداخته و نتایج بدست آمده حاکی از آن است که تأمین آب مورد نیاز کشاورزی منطقه بر رضایت مندی مردم از زندگی در روستا، افزایش درآمد روستاییان، افزایش سطح زیر کشت، تأثیر مثبت داشته و تا حدودی نیز از مهاجرت‌های بی رویه کاسته شده است، اما توسعه کشاورزی به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی اقتصاد جامعه روستایی باشد بلکه باید بخش‌های صنعت و خدمات نیز در روستاها توسعه یابد تا موجبات بهبود زندگی و رفاه اجتماعی روستاییان را فراهم آورده و از مهاجرت آنها به شهرها جلوگیری شود.
واژگان کلیدی: توسعه، کشاورزی، سد
فصل اول
کلیات تحقیق
|
مقدمه:
روستا و روستا نشینی در ایران از جایگاه و اهمیت بسیار برخوردار است. عدم توجه به این فضاهای روستایی، بی توجهی به توان و امکانات تولیدی نواحی روستایی؛ از نظر طبیعی و نیروی انسانی پرتوان این نواحی می‌باشد (مطیعی لنگرودی، 1382:20).
در تاریخ گذشته سرزمین ما، روستا به عنوان سکونتگاه اولیه بشر اینگونه تعریف گشته است:« پهنه‌ای جغرافیایی که معیشت اکثر سکنه آن از طریق داد و ستد متقابل انسان با عوامل تجدید پذیر طبیعی حاصل می‌شود». (حسینی ابری، 1383:2).
سابقه و قدمت روستا نشینی در ایران طی مطالعات و تحقیقات علمی‌و باستان شناسی بعمل آمده، عمر روستانشینی را به پنج هزار سال قبل از میلاد برآورد می‌نماید (هومن، 1373: 56).
بررسی علمی‌روستا اگرچه به عنوان زمینه تحقیقاتی از دیرباز مورد توجه بوده است، تنها در دهه‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است (سعیدی، 1384:1)
بدون شک روستاهایی که عمده فعالیت‌هایشان بر امر کشاورزی متکی است، جایگاه خاصی را در اقتصاد کشور دارا می‌باشند (قره نژاد، 1369: 54) برخی روستاها دارای کارگرد عمدتاً صنعتی، برخی کشاورزی و در مواردی سکونتگاهی و یا اداری می‌باشند. نیازهای هر یک از این روستاها متفاوت و شیوه اداره امور آنها نیز مختلف است. با این همه تولید محصولات کشاورزی اساسی ترین وجه از کارکردهای اقتصادی هر روستا و یا منطقه روستایی را تشکیل می‌دهد (طالب، 1374: 10)
کشاورزی نخستین و قدیمی‌ترین فعالیت اقتصادی به شمار می‌رود و تاریخ شناخت آن طولانی تر از سایر رشته‌های اقتصادی است (صدرالاشراقی، 1365:53).
بدین منظور در این رساله کوشش می‌گردد با شناخت کامل از وضعیت روستاهای دهستان اترک و ارائه راهبردها، گامی‌هرچند ناچیز به سوی توسعه روستایی با تأکید بر توسعه کشاورزی برداشته شود.
1-1-بیان مسئله:
مرحله اول هر تحقیق علمی، انتخاب، تحلیل و تبیین مسئله تحقیق با موضوع تحقیق است (حافظ نیا، 1377:2) بیان مسئله باعث ایجاد هدف برای تحقیق می‌شود. در هر کار تحقیقی، مهم است که ما به دقت بدانیم محقق چه می‌خواهد بکند و چه کاری نمی‌خواهد انجام دهد. برای درک محقق از مسئله تحقیق، ضروری است که او دقیقاً معانی اصطلاح بکار برده شده در بیان مسئله و مسائل فرعی را بداند (بیرجندی و همکار، 1382:27) از طرفی « اولین مرحله یک تحقیق علمی‌احساس وجود یک مشکل است. به این معنی که پژوهشگر در کار خویش با مانع و با مشکلی روبرو گردیده است که در حل آنها ابهام دارد (نادری و همکار، 1379: 51)
طرح مسئله تحقیق چهارچوب نظری شخص محقق است که بر مبنای پرسش آغازی صورت دقیقتری پیدا می‌کند و پاسخ به آن شکل می‌گیرد (کیوی، 1378:111)
عدم برنامه ریزی در نواحی روستایی و ضعف امکانات زیستی، سبب مهاجرت‌های شدید روستا – شهری گردید و هر ساله تعداد کثیری از جمعیت روستایی، بویژه جمعیت غیر ماهر و بدون امکانات تولیدی نواحی روستایی به سوی شهرها مهاجرت می‌نمایند (مطیعی لنگرودی، 1382: 20).
اشتغال در روستاها به عنوان یکی از عوامل اصلی توسعه روستایی سبب جذب نیروهای کار در روستا گردیده و زمینه مهاجرت را کاهش می‌دهد (رهنما، 1375: 20) بخش کشاورزی دارای توانمندی‌هایی است که علاوه بر قدرت جذب تولیدات و ثمرات فعالیت سایر بخش‌ها، مناسب ترین و وسیع ترین زمینه‌های استقلال اقتصادی را فراهم می‌کند (آسایش، 1372: 67)
بنابراین در تحقیق حاضر اصلی ترین سوال عبارتست از: آیا احداث سر توانسته است به توسعه کشاورزی منطقه کمک نماید، به عبارت دیگر تأثیر سد بر شاخص اصلی توسعه یعنی کشاورزی و افزایش درآمد چگونه است ؟
1-2-ادبیات تحقیق:
در راه انجام هر تحقیق یکی از مهمترین مراحل، آگاهی نسبت به پیشینه تحقیق است
(تقدیسی زنجان، 1379:7) پیشینه‌ی تحقیق یعنی آشنایی با منابعی که قبل از تحقیق مورد نظر، ارائه شده است که شامل کلیه کتابها، مقالات و نوشته‌هایی که به نوعی به موضوع مورد بحث پرداخته است. بررسی پیشینه تحقیق، پژوهشگر را با روش تحقیق که دیگران برای انجام دادن پژوهش مشابهی بکار گرفته‌اند آشنا می‌کند و فوراً نسبت به نقاط قوت و ضعف روش‌های بکار گرفته شده آشنا می‌کند (سرمد و همکار، 1382: 68).
بررسی سوابق و ادبیات تحقیق یکی از مهمترین وظایف محقق است، کسب آگاهی درباره تحقیقات قبلی، بررسی ادبیات تحقیق خوانده می‌شود (حسن زاده، 1383: 78) هر تحقیق متضمن شناخت تحقیقات پیشین است. هیچ تحقیق در بدون سابقه صورت نمی‌گیرد. بنابراین هر پژوهش در تداوم پژوهش‌های پیشین به انجام می‌رسد. پس باید در هر تحقیق، از تحقیقات پیشین در زمینه مورد نظر یاد کرد و سپس تحقیق خود را در تداوم منطقی آن جا داد. (ساروخانی، 1372:146) همچنین پیدا کردن ادبیات مربوطه ممکن است محقق را به جستجو برای یافته فهرستی طولانی از منابع جدید وا دارد و میزان شناخت او را در مسیر تحقیق افزایش دهد تا دامنه‌ی اطلاعات خود را در مورد موضوع تحقیق گسترش داده و به نتایج منطقی تری دست یابد (اتسلندر، 1371:25).
از نظر‌هارینگ بررسی ادبیات تحقیق از سه نظر حائز اهمیت است: 1- مقدار کاری که قبلاً در زمینه موضوع انجام شده است 2- شناخت زمینه‌های قوت و ضعف متون موجود 3- روندهای مربوط به مسئله تحقیق آنطوری که در بررسی متون آشکار شده است (هارینگ، 1377:45).
در ارتباط با موضوع تحقیق یعنی احداث سد و تأثیر آن بر اراضی پایاب سد مطالعاتی انجام شده است که از آن جمله: در آرشیو وزارت نیرو شرکت سهامی‌آب منطقه‌ای خراسان شمالی سوابق مطالعاتی زیادی درباره احداث سد و اثرات آن در محدوده مورد نظر وجود دارد و پایان نامه‌هایی نیز در رابطه با احداث سد و تأثیر آن بر توسعه روستایی به ویژه کشاورزی مورد مطالعه قرار گرفته از جمله پایان نامه‌ای با عنوان اثرات اجتماعی اقتصادی سد تبارک بر توسعه دهستان شیرین دره قوچان که توسط دانشجو سمیرا معتبر انجام گرفته است و پایان نامه‌های دیگری در ارتباط با بررسی مسائل اجتماعی و اقتصادی حوضه آبخیز سد شهید یعقوبی توسط دانشجو محسن قنبرزاده و نقش رود خانه هیرمند در اقتصاد روستایی سیستان توسط دانشجو ناهید شرفی به نگارش در آمده است، از دیگر پایان نامه‌هایی که در این رابطه انجام گرفته، نقش مدیریت منابع آب در توسعه روستایی دهستان بیوه ژن دانشجو توسط‌هادی رضایی تهیه شده است که منابع خوبی در این زمینه می‌توانند باشند و در طول تحقیق از آنها استفاده شده است.
1-3-فرضیات تحقیق:
هر تحقیق علمی‌نیاز به مطرح کردن یک یا چند فرضیه دارد که به وسیله آن هدف و نتیجه تحقیق مشخص می‌گردد. فرضیه یک طرز تفکر، حدس عاقلانه و پیش گمانی است که محقق تلاش می‌کند آنرا با آزمایش و تجربه علمی‌بسنجد (فصلنامه دفتر روستا، 1384: 9).
در فرهنگ دهخدا، فرضیه به معنای گمان و حدس ذکر شده است و شامل نظری
می‌باشد که درباره یک مسئله علمی‌یا تحقیق با توجه به معلومات و تجارب گذشته ابراز می‌شود و هنوز به اثبات نرسیده باشد بدین ترتیب، هر فرضیه پس از اثبات، قانون علمی‌خواهد شد (بهفروز، 1378: 103).
فرضیه توضیحی است در باب علت بوجود آمدن مشکل یا پاسخ مسئله‌ای که قصد بازگشایی آن را داریم در حالی که صحت و سقم آن معلوم نیست و تا زمانی که مورد تأثیر قرار نگرفته، نباید به عنوان قاعده پذیرفته شود (شادمهری، 1375: 27)
مهمترین خصوصیت فرضیه نشان دادن ارتباط مفاهیم (ایده‌ها) با یکدیگر است. (بلاک لاک، 1372: 101). در اکثر تحقیقات، برای دستیابی به شناخت حقایق، فرضیه ارائه می‌گردد. فرضیه از نظر علمی‌عبارتست از یک حکم یا بیان رسمی‌و ثبت برای پیش بینی نتیجه یک تحقیق منحصر به فرد، یا توضیح رابطه بین دو یا چند متغیر (بست جان، 1326: 23) فرضیه می‌تواند از تئوری، مشاهدات، درک خود انسان یا از مجموع آن گرفته شود (ایران نژاد، 1378: 58).
نقش فرضیه در تحقیق علمی‌عبارتست از پیشنهاد تبیین‌هایی برای برخی از واقعیت‌ها و هدایت پژوهشگران (دلاور، 1382: 87). بطور کلی « فرضیه عبارتست از حدس معقول یا گمانی مبتنی بر مدارک موجود (شکویی، 1264: 86).
بر مبنای تعاریف فوق و با توجه به سوال تحقیق، تفکر اساسی در تحقیق حاضر بر دو فرض استوار است:
1-احداث سد باعث افزایش سطح زیر کشت در محدوده‌ی مورد مطالعه شده است.
2-احداث سد باعث افزایش درآمد در بین روستاهای برخوردار از شبکه آبیاری سد شیرین دره شده است.
1-4-اهمیت موضوع تحقیق:
در آغاز طرح تحقیق باید تعریف روشنی از موضوع تحقیق ارائه داد و موضوع تحقیق را باید چنان مطرح کرد که به وضوح بر زمینه اجتماعی مرتبط با آن استوار باشد (بیکر، 1377: 100).
در انتخاب موضوع تحقیق باید به اهمیت و کاربرد علمی‌و اولویت مسئله مورد نظر توجه داشت تا اگر واجد ارزش و اهمیت کافی نیست، در خصوص آن انرژی و دقت و بودجه بدون جهت تلف نگردد.
کار محقق در صورتی قابل توجه و دارای ارزش است که با صرف حداقل زمان و کمترین نیروی انسانی و مالی بتواند موفق به کسب بیشترین نتیجه گردد. به این ترتیب محقق باید موضوعی را انتخاب کند که پس از پایان کار نسبت به کاری که انجام داده است و نتیجه‌ای که از آنها عاید او و اجتماع می‌گردد، رضایت کافی داشته باشد.(آیتی، 1373: 51).
مسائل تحقیقاتی عموماً دارای ارزش و اهمیت محدودی در بستر زمان می‌باشند. برای انتخاب موضوع تحقیق، شخص محقق باید دقت نماید، آیا مسئله پیشنهادی او ارزش و اهمیت لازم جهت انجام تحقیق در شرایط زمان پیشنهاد، برخوردار است یا نه (تاجداری، 1369: 50).
نگرشی در کارکرد بخش‌های اقتصادی کشور حاکی از موقعیت مناسب بخش کشاورزی در اقتصاد ایران است. زیرا کشاورزی توانسته است از نظر اشتغال زایی، تأمین درآمد و سهم آن در تولید ناخالص مالی، تأمین نیازهای مصرفی و همچنین تأمین ارز، موقعیت مطلوب تری را نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی کسب نماید (مطیعی لنگرودی، 1381: 82)
بدون توسعه کشاورزی و روستایی، رشد صنعتی یا موفق نخواهد شد و یا اگر موفق شود، چنان عدم تعادل‌های شدید داخلی را در اقتصاد ایجاد خواهد کرد که مشکلات فقر گسترده، نابرابری و بیکاری قطعی تر خواهد شد (مطیعی لنگرودی، 1373: 78).
در صورتی که بخواهیم روستا نیز همانند شهرها در قالب یک سرزمین به سمت توسعه گام بردارد ناگزیر به برنامه ریزی روستایی هستیم (جهانی، 1375: 55). به این ترتیب ضرورت و اهمیت اجرای برنامه‌هایی در راستای توسعه روستا و فرهنگ روستا نشینی و همچنین توسعه کشاورزی و ایجاد اشتغال در روستا مبرهن بوده و تحقیق در این زمینه می‌تواند گامی‌در جهت نیل به هدف که همانا توسعه کشور است باشد.
1-5-اهدف تحقیق:
هر تحقیقی دارای اهداف خاصی است که این اهداف باید در طرح تحقیق انعکاس یابد (ساروخانی، 1372: 148).
هدف به ما می‌گوید چه می‌خواهیم و در چه مسئله‌ای قصد داوری و اظهار نظر داریم و در نهایت برای چه سوالاتی پاسخ تهیه نماییم (قائمی، 1368: 59).
هر تحقیقی برای دستیابی به هدف و منظور خاصی صورت می‌گیرد. این هدف در واقع خود را در غالب پرسش آغازین نمودار می‌سازد و از طریق بیان آن آشکار می‌شود (خاکی، 1378: 29).
قبل از پژوهش لازم است هدف یا هدف‌های تحقیق مشخص و معین شود که اولین اقدام در این راه تعریف و شناخت پژوهش و تحقیق است (آراستهجو، 1379:16).
«وقتی انسان برای بدست آوردن آب به تکنیک‌های جدید دست می‌یابد، اثرات و تغییرات زیادی در روابط خود با محیط پدید می‌آورد (پاپلی یزدی، 1365: 24).
هدف اصلی این تحقیق: مطالعه و بررسی تأثیر احداث سد، بر کشاورزی و افزایش درآمد حاصل از این طریق در منطقه مورد مطالعه می‌باشد.
1-6-روش تحقیق:
هدف از انتخاب روش تحقیق، بهبود عملیات مربوط به تحقیق در مسائل و جریاناتی است که به گونه‌ای مربوط به تحقیق می‌شود (ژرژ، 1371: 10).
انسان در برخورد با مسائل و رویدادهای پیرامون خود، همواره از روش‌های مختلف در طول تاریخ استفاده کرده است، می‌توان گفت که دستیابی به روش‌های تحقیق علمی‌در پاسخ به کنجکاوی‌های مسائل انسانی از نشانه‌های رشد و ترقی جوامع بشری و موقعیت انسان‌ها در مقابله با مشکلات است (حسن زاده، 1382:4).
منظور از روش، چهارچوب کلی پژوهش جغرافیایی و منظور از مهارت، روش خاص جمع آوری و پردازش داده است (علیجانی، 1379:3).
به هر حال محقق باید بداند، چه شیوه و روشی را اتخاذ نماید تا سریع تر، راحت تر و با دقت بالاتر به هدف تحقیق و دستیابی به پاسخ سوالات نائل آید (میرمحمدی میبری، 1378:16).
روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی بوده است و اطلاعات مورد نیاز با استفاده از روش‌های زیر جمع آوری شده است :
1-روش کتابخانه ای: با توجه به اهمیت کتابخانه و جایگاه ویژه آن در امر تحقیق، بر جمع آوری اطلاعات مورد نیاز با مراجعه به کتابخانه‌ها و استفاده از منابع و مأخذ و نشریات و آمار نامه‌ها و غیره...
2-روش اسنادی: برای تهیه نقشه‌ها و اطلاعات با مراجعه به ادارت و سازمان‌ها مانند هواشناسی، جهاد کشاورزی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی...
3-روش میدانی: با مراجعه به روستاها و تکمیل پرسشنامه و مشاهده مکان‌های مورد نظر.
1-7-مشکلات تحقیق:
در گردآوری اطلاعات درست، محقق باید اعتماد گروه مورد مطالعه را به خود جلب کند (طالقانی، 1370:135).
هر اقدامی‌در روند اجرای خود با مشکلاتی مواجه می‌گردد که حل آنها زمان و بودجه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد و هرچه این مشکلات کمتر باشد هزینه رفع آن نیز کاهش می‌یابد. در انجام یک پروژه تحقیقی با توجه به ماهیت آن مشکلاتی بر سر راه محقق ایجاد می‌شود که عوامل موثر در آن مشکلات در اختیار محقق نمی‌باشد (نبوی، 1374: 43).
بطور کلی تحقیقات علمی‌مخصوصاً پروژه‌های میدانی با مشکلات و موانعی مواجه هستند.
در این تحقیق نیز مشکلاتی وجود داشته از قبیل:
1-پراکندگی زیاد روستاها در سطح دهستان و محدودیت در تکمیل پرسشنامه‌ها و برداشت میدانی
2-عدم مساعدت و همکاری برخی از ادارات در ارائه آمارها و اطلاعات.
3-تقسیم استان خراسان به سه استان و کمبود اطلاعات و آمار در خراسان شمالی در مورد دهستان مورد مطالعه
4-هماهنگ نبودن آمار و اطلاعات سازمان‌ها و ادارات مختلف با واقعیت‌های موجود در سطح دهستان
5-عدم دسترسی به یک مرکز مستقیم نگهداری کتب و مجلات.
6-کمبود منابع در مورد دهستان مورد مطالعه.
منابع:
44-
فصل دوم
مباحث نظری توسعه روستایی
مقدمه:
به کارگیری تئوری‌های مربوط به توسعه طی نیم قرن اخیر نه تنها راهگشای مشکلات کشورهای در حال توسعه نبوده، که احتمالاً نقش مهمی در توسعه نیافتگی آنها نیز داشته است، برخی از نظریه‌پردازان توسعه، پرسشگران را به آرامش توصیه می‌کنند و اطمینان می‌دهند که شما نیز مانند ما مراحل توسعه را پشت سر خواهید گذراند، برخی دیگر از محققان، تنبلی، غیر فعال بودن و استعداد کم مردم کشورهای در حال توسعه را معادل توسعه نیافتگی آنها می‌دانند، اما گروهی نیز عامل توسعه نیافتگی اینگونه کشورها را کشورهای توسعه یافته دانسته‌اند. (جهانی، 1381: 96.
رهیافت جامعه در توسعه روستایی به این اصل استوار است که توفیق در زراعت بستگی به کامل بودن عملیات و وجود نهادهای متفاوت دارد. (آدامز، 1367: 96)
کشاورزی به عنوان بخشی از اقتصاد روستاها، نقش تعیین کننده‌ای در توسعه اقتصادی دارد چرا که اکثر مردم در کشورهای فقیر معیشت خود را از این طریق تأمین می‌کنند و اگر رهبران بطور جدی در اندیشه رفاه مردم باشند تنها راه آن بی‌درنگ این مطلب است که اولاً به افزایش بهره‌وری کشاورزی در تولید مواد غذایی و محصولات نقدی بپردازند. ثانیاً به افزایش قیمت این محصول کمک کنند. (تقوایی و دیگران، 1382: 10)
2-1-تعاریف و مفاهیم روستا:
در منابع مختلف، تعاریف گوناگونی از روستا شده است، در فرهنگ فارسی روستا را ده و قریه نوشته اند. روستا از رستن به معنای رویش گرفته شده است، پس واژه روستا را می‌توان با توجه به اطلاق آن بر مکانی خاص به معنای محل رویش و رستنگاه تعبیر و تعریف نمود (معین، 1376:16).
متأسفانه تعریف دقیق و مناسب برای روستا وجود ندارد زیرا معیارها و ملاک‌های دقیقی که ده را از شهر متمایز سازد وجود ندارد (رضوانی، 1374:16).
روستا به مجموعه یک یا چند مکان و اراضی به هم پیوسته گفته می‌شود که خارج از محدوده شهرها واقع شده و دارای محدوده ثبتی یا عرفی مستقل است (پاپلی یزدی، 1381: 24). روستا در ایران کوچکترین واحد جمعیتی و اقتصادی و جغرافیایی است (وثوقی، 1369:18). روستا صورتی است از استقرار انسان بر سطح زمین که قادر است تمام مایحتاج سال خود را از درون خود تهیه کند. بنابراین ده در بنیاد کار، واحدی است طبیعی و اجتماعی، با اقتصادی بسته، که تمام شرایط اتکای به خویش را از لحاظ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در خود جمع دارد (مطیعی لنگرودی، 1382:31).
روستا عبارت است از فضایی اجتماعی که در آن با توجه به تراکم نسبی ناچیز جمعیت، نوع خاصی از فعالیت‌های اقتصادی – عمدتاً فعالیت‌های کشاورزی – غلبه دارد. در این نوع اجتماع، فعالیت‌های بخش صنعت و بخصوص خدمات و بازرگانی محدود است (سعیدی، 1377:18).
بنابراین روستا پهنه‌ای است جغرافیایی و واحدی است برای برنامهریزی که معیشت اکثر ساکنان آن از داد و ستد متقابل بین عوامل تجدید پذیر طبیعی و رفتار انسانی حاصل می‌شود و دارای نقش اصلی کشاورزی، دامداری، دامپروری، باغداری و نیز صنایع و خدمات وابسته است. (حسینی ابری، 1378: 57).
بنابراین آنچه مسلم است این که روستا تعریفی است قانونی، و این قانون و شرایط قانونی است که تعریف روستا را مشخص می‌کند. به عبارت دیگر تعریف روستا تابعی است از شرایط قانونی به طوری که زمانی نقاط با بیش از 2500 نفر جمعیت و زمانی دیگر نقاط با بیش از 5000 نفر جمعیت قابلیت تبدیل شدن به شهر را دارا می‌شوند (حسنی، 1386:18).
2-2-مفاهیم و تعاریف توسعه:
واژه توسعه در زبان فارسی معادل Development انگلیسی بکار رفته که معنای پیشرفت، بسط، ترقی و نمو نیز تعریف شده است (آریان پور، 1379:15) این واژه در لغت به معنی خروج از لفاف است. در قابلیت نظریه توسعه « لفاف» همان جامعه سنتی، فرهنگ و ارزش‌های مربوط به آن است که جوامع برای متجدد شدن باید از آن مرحله سنتی خارج شوند. (از کیا، 1367:8). توسعه عبارت از درجه‌ای از تحول است که جامعه را بر اساس ویژگی‌های مربوط برای نیل به آرمان‌ها و اهداف خود هدایت می‌کند (شهبازی، 1375:8)
گاه توسعه بیشتر با روش‌ها، سیاست‌ها و شیوه‌های اقتصادی پیش برده می‌شود (بارو، 1376: 48).
تودارو توسعه را جریانی چند بعدی تعریف می‌کند که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی و طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق می‌باشد (ابراهیمی، 1382: 48).
پس توسعه را باید بهتر شدن روابط تولیدی و افزایش کمی اقتصادی در تولید و مصرف جامعه و بالا رفتن شرایط کیفی از نظر اجتماعی دانست (کامران، 1384:42).
توسعه صرفاً چیزی نیست که هر فردی بخواهد وضعیت خودش را بهبود دهد مقصود مطلوب توسعه بهبود کیفیت زندگی همه است. بنابراین کوشش ما برای دستیابی به توسعه می‌بایست به شکلی باشد که منافع اکثریت مردم را در برگیرد. این اصل همیشه باید در توسعه مبتنی بر برنامه مد نظر باشد (دیاس و همکار، 1368:17).
سازمان آموزش علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در تعریف توسعه به یکپارچگی و فراگیر بودن آن تصریح دارد و توسعه را فرآیندی تمام عیار و چند وجهی می‌داند که تمام ابعاد زندگی یک جامعه، روابط آن با دنیای خارج را نیز فرا می گیرد (زاکس، 1377:11).
برو کفیلد در تعریف توسعه می‌گوید: فرایند عامی که در این زمینه وجود دارد این است که توسعه را بر حسب پیشرفت، به سوی اهداف رفاهی نظیر تقلیل فقر و بیکاری و کاهش نابرابری تعریف کنیم (حامدی، 1377:8).
بنابراین توسعه دارای بار معانی وسیع و نظامی جامع و چند بعدی به لحاظ ساختارها و نیز ساختارهای اقتصادی – اجتماعی، فرهنگی و کالبدی می‌باشد (غفاری، 1380، ش 95).
در حقیقت می‌توان گفت توسعه روندی است فراگیر در جهت افزایش توانایی‌های انسانی، اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای انسانی – اجتماعی، ضمن آنکه نیاز ما پیوسته در پرتو ارزش‌های فرهنگ جامعه و بینش‌های پایداری جهان پالایش یابند. (زیاری، 1383، 13).
2-3-تفاوف رشد و توسعه:
دو اصطلاح رشد « Growth » و توسعه « Development » غالباً به یک معنی بکار برده می‌شوند که این خود نادرست است، رشد مفهوم یک بعدی دارد و منظور از آن ازدیاد کمی ثروت در جامعه است و معمولاً با شاخص‌هایی نظیر درآمد سرانه اندازه گیری می‌شود (ازکیا، 1378:6). توسعه ابعاد و جنبه‌های مختلفی دارد، که رشد اقتصادی یکی از جنبه‌های آن است (اکبری، 1378: 108).
آرتور لوئیس، رشد اقتصادی را با موشکافی به عنوان افزایش درآمد سرانه تعریف کرده است (ایچز و همکار، 1380:109).
تودارو در کتاب توسعه اقتصادی در جهان سوم می‌نویسد: پیشرفت اقتصادی یکی از عوامل مهم توسعه است و تنها عامل نیست و دلیل آن این است که توسعه صرفاً پدیده‌ای اقتصادی نیست، توسعه نهایتاً باید علاوه بر جنبه مادی و پولی زندگی مرم، سایر جنبه‌ها را نیز در بر گیرد. توسعه علاوه بر بهبود وضع درآمد و تولید آشکارا متضمن تغییرات بنیادی در ساخت‌های نهادی، اجتماعی و اداری و نیز طرز تلقی عام و در بیشتر موارد حتی آداب و رسوم و اعتقادات است (تودارو، 1362: 13). هدف کلی توسعه رشد و تعالی همه جانبه جوامع انسانی است (رضوانی، 1383:1). توسعه دارای بار معنای وسیع و نظام جامع و چند بعدی، به لحاظ ساختار و زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی می‌باشد. بر خلاف تصور عامیانه واژه توسعه را نمی‌توان معادل رشد تلقی کرد چرا که رشد یک بعدی است و به افزایش شاخص‌های کلی تولید توجه دارد (آسایش، 1374: 16).
بطور کلی اگر بخواهیم رشد اقتصادی و توسعه اقتصادی را با یکدیگر مقایسه کنیم
می‌توان گفت که رشد متضمن نهاده‌های بیشتر منجر به تولید بیشتر می‌باشد. اما توسعه فراتر از این است ، به این معنی که در توسعه ترکیبات تولید و نیز سهم نهاده‌ها در پروسه تولیدی تغییر می‌کند (سلیمی فرد، 1382: 18).
